Tematyka błędu w sztuce lekarskiej należy do najtrudniejszych na gruncie odszkodowań. Pojawienie się niepokojących zmian w organizmie w rezultacie wykonanej operacji lub zabiegu nie prowadzi od razu do wniosku, że lekarz popełnił błąd. Różne komplikacje są wpisane w ryzyko podjętych czynności medycznych, a pacjenci podpisują w szpitalach stosowne oświadczenia związane z tą kwestią.
Najczęściej nie można od razu stwierdzić, że nastąpił błąd medyczny. Akceptowanym kryterium jest tu należyta i fachowa staranność w działaniu personelu medycznego. Chcąc ustalić, czy doszło do jego naruszenia, trzeba wykorzystać model doświadczonego i odpowiednio przygotowanego do wykonywania zawodu lekarza i porównywać, jak zachowałby się on w danym przypadku. Chodzi tutaj o pewien ideał, ale takimi właśnie kryteriami trzeba mierzyć zachowanie personelu medycznego. Ponieważ jednak wzorce z reguły nie istnieją w formie pisemnych standardów postępowania, pacjent i jego pełnomocnik muszą na sali sądowej wykazać, jak powinno wyglądać modelowe postępowanie. Co się dzieje, jeśli pacjent zgadza się na operację, ale nie wie o łączącym się z nią ryzyku? Pacjent musi otrzymać wyczerpującą informację odnośnie przebiegu operacji. Niestety, zdarza się, że takie pouczenie jest przekazywane ustnie, a potwierdzane poprzez mechanicznie złożony podpis na odpowiednim formularzu.
W następstwie takiego postępowania pacjenci formalnie zgadzają się na operacje, a i tak ostatecznie nie zdają sobie sprawy, co czeka na nich, gdy trafią na stół chirurgiczny. Kiedy brak jest zgody, albo jest ona udzielona nieprawidłowo, operacja jest wykonywana na ryzyko zakładu opieki zdrowotnej.
W ostatnim czasie weszła w życie nowelizacja Ustawy o prawach pacjenta, uzupełniona dodatkowo o zmiany w Ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 1997 r. poz. 152). Zmiana weszła w życie z dniem 9 lutego 2019 roku.
Ustawa wprowadziła uzupełnienia odnośnie definicji osoby bliskiej. Od 9 lutego 2019 roku za osobę bliską jest uznawany krewny drugiego stopnia, czyli np. brat lub siostra. Przepisy zachowały wymóg traktowania osoby teściowej jako osoby bliskiej. Osoba bliska to: małżonek, krewny do drugiego stopnia lub powinowaty do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciel ustawowy, osoba pozostająca we wspólnym pożyciu lub osoba wskazana przez pacjenta (jak wymienia przepis art. 3 § 1 pkt 2 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta).
Pacjent ma prawo do zachowania w tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny, w tym udzielające mu świadczeń zdrowotnych, informacji odnoszących się do niego, a pozyskanych w związku z wykonywaniem zawodu medycznego. Zgodnie z przepisami tajemnica nie obowiązuje, gdy:
- tak przewidują przepisy ujęte w innych ustawach,
- zachowanie tajemnicy może być źródłem niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób (są to przypadki polegające na podejrzeniu roznoszenia przez pacjenta chorób zakaźnych i oznaczają konieczność zastosowania nadzoru epidemiologicznego),
- pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy zgadzają się na ujawnienie tajemnicy,
- wystąpiła potrzeba przekazania koniecznych informacji o pacjencie odnoszących się do udzielenia świadczeń zdrowotnych innym osobom wykonującym zawód medyczny, czyli po prostu innym lekarzom.
Nowelizacja ustawy o prawach pacjenta ustala, że w powyższych przypadkach ujawnienie tajemnicy może zajść „wyłącznie w niezbędnym zakresie“. W sytuacji, gdy pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyrażą zgodę na ujawnienie tajemnicy, może także zostać wskazany zakres ujawnienia tej tajemnicy.
Ustawa wprowadza także nową instytucję prawną – jest to udzielany za życia sprzeciw pacjenta wobec ujawnienia tajemnicy po jego śmierci. Sprzeciw taki jest wprowadzony do dokumentacji medycznej, a sam pacjent powinien zostać poinformowany o skutkach takiego sprzeciwu. Sprzeciw pacjenta może zostać pominięty w ramach drogi sądowej.
Osoby wykonujące zawód medyczny muszą zachować tajemnicę również po śmierci pacjenta, chyba że zgodę na ujawnienie tajemnicy wyrazi osoba bliska. Osoba bliska, która wyraża zgodę co do ujawnienia tajemnicy, może określić zakres jej ujawnienia. Istotnym pozostaje, że osoba wykonująca zawód medyczny może złożyć wniosek do sądu także w przypadku uzasadnionych wątpliwości, czy osoba występująca o ujawnienie tajemnicy lub sprzeciwiająca się jej ujawnieniu jest osobą bliską. Sąd, który zgadza się na ujawnienie tajemnicy, może określić zakres jej ujawnienia.
Pacjent posiada prawo do wyrażenia zgody na zaproponowane leczenie lub zgłoszenie sprzeciwu. Może nie zgodzić się np. na zaproponowany zabieg operacyjny lub badanie. Sama zgoda lub odmowa powinny zawsze łączyć się z przedstawieniem przez lekarza wyczerpującej i obiektywnej informacji odnośnie stanu zdrowia oraz proponowanego leczenia, jego skutków, możliwych powikłań i potencjalnych następstw jego zaniechania. Z kolei pacjent małoletni, który ukończył szesnaście lat, osoba ubezwłasnowolniona, albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, ma prawo wyrazić sprzeciw względem udzielenia świadczenia zdrowotnego, pomimo zgody ze strony przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. W takim przypadku nieodzowne pozostaje zezwolenie z sądu opiekuńczego.
Natomiast w sytuacji, gdy pacjent pozostaje nieprzytomny i nie ma możliwości wyrażenia świadomej zgody na leczenie, o wdrożonej terapii nie może zdecydować np. najbliższa rodzina. Jeżeli przed utratą przytomności, omówiono wszystkie zagadnienia odnoszące się do proponowanego leczenia, utrzymują one moc także po jej utracie. Gdy pacjent pozostaje nieprzytomny, a nie było możliwości uzyskania np. zgody na zabieg, o wszystkich czynnościach, które wiążą się z ratowaniem życia, decyduje lekarz prowadzący. We wszystkich innych sytuacjach decyzja jest podejmowana przez kuratora ustanowionego przez sąd.
Gdy jest to uzasadnione, lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia. Zwłoka przy udzieleniu pomocy nie może jednak skutkować niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Lekarz, podejmując taką decyzję, ma obowiązek uprzedzenia z odpowiednim wyprzedzeniem o tym fakcie i wskazania lekarza lub placówki, w której istnieją faktyczne możliwości do uzyskania świadczenia.
Pacjent ma prawo do otrzymania jasnej, zrozumiałej i przystępnej odpowiedzi na pytania o stan swojego zdrowia i prowadzonego lub planowanego leczenia. Ma też prawo do decydowania, komu mogą być udostępniane informacje. W roli osoby upoważnionej może wystąpić każda bliska osoba. Nie przesądza o tym ani pokrewieństwo, ani miejsce zamieszkania. Jeżeli nie ma możliwości pisemnego potwierdzenia swojej decyzji, można np. wskazać taką osobę gestem i potwierdzić swój wybór poprzez skinienie głowy albo też odpowiedzieć na zadane pytanie.
W ramach udzielania pomocy medycznej, pacjent ma prawo do tego, żeby podczas udzielania świadczenia przebywała bliska mu osoba. Może zdarzyć się tak, że mając na uwadze bezpieczeństwo zdrowotne lub w przypadku prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego, lekarz (czy inna osoba z personelu medycznego) odmówią obecności osobie bliskiej. Wtedy zawsze dotyczy ich obowiązek odnotowania takiej odmowy i wskazania jej powodu w dokumentacji medycznej.